Trí tuệ nhân tạo và bản quyền

Sự trỗi dậy của máy móc là ở đây, nhưng chúng không đến với tư cách là kẻ chinh phục, mà chúng đến với tư cách là người sáng tạo.

 Ảnh: J. Walter Thompson Amsterdam
 

Google vừa bắt đầu tài trợ cho một chương trình trí tuệ nhân tạo mà sẽ viết các bài báo địa phương. Vào năm 2016, một nhóm bảo tàng và nhà nghiên cứu ở Hà Lan đã công bố bức chân dung mang tên The Next Rembrandt, một tác phẩm nghệ thuật mới được tạo ra bởi một máy tính đã phân tích hàng nghìn tác phẩm của nghệ sĩ người Hà Lan thế kỷ 17 Rembrandt Harmenszoon van Rijn. Một cuốn tiểu thuyết ngắn viết bằng chương trình máy tính của Nhật Bản năm 2016 đã lọt vào vòng hai của giải thưởng văn học quốc gia. Và công ty trí tuệ nhân tạo Deep Mind thuộc sở hữu của Google đã tạo ra phần mềm mà có thể tạo ra âm nhạc bằng cách nghe các bản ghi âm.

Các dự án khác đã chứng kiến máy tính viết thơ, chỉnh sửa ảnh và thậm chí sáng tác một vở nhạc kịch.

Máy tính và quá trình sáng tạo

Các nghệ sĩ robot đã tham gia vào nhiều loại hình công việc sáng tạo trong một thời gian dài. Kể từ những năm 1970, máy tính đã tạo ra các tác phẩm nghệ thuật thô sơ, và các nỗ lực này vẫn tiếp tục cho đến ngày nay. Hầu hết các tác phẩm nghệ thuật do máy tính tạo ra này chủ yếu dựa vào đầu vào sáng tạo của lập trình viên; máy móc hầu hết là một công cụ hoặc một công cụ rất giống như chổi vẽ hoặc vải vẽ. Nhưng ngày nay, chúng ta đang đứng trước cuộc cách mạng công nghệ mà có thể đòi hỏi chúng ta phải suy nghĩ lại về sự tương tác giữa máy tính và quá trình sáng tạo. Cuộc cách mạng đó được củng cố bởi sự phát triển nhanh chóng của phần mềm để máy học, một tập hợp con của trí tuệ nhân tạo mà tạo ra các hệ thống tự trị mà có khả năng học hỏi nhưng không cần người lập trình cụ thể.

Một chương trình máy tính đã được phát triển để máy học có một thuật toán tích hợp mà cho phép nó học hỏi từ dữ liệu đầu vào, phát triển và đưa ra các quyết định trong tương lai có thể được định hướng hoặc độc lập. Khi được áp dụng cho các tác phẩm nghệ thuật, âm nhạc và văn học, các thuật toán để máy học thực sự là học từ đầu vào do các lập trình viên cung cấp. Họ học hỏi từ những dữ liệu này để tạo ra một phần công việc mới, đưa ra các quyết định độc lập trong suốt quá trình để xác định công việc mới trông như thế nào. Một tính năng quan trọng của loại trí tuệ nhân tạo này là trong khi các lập trình viên có thể thiết lập các tham số, công việc thực sự được tạo ra bởi chính chương trình máy tính - được gọi là mạng thần kinh - trong một quá trình tương tự như quá trình suy nghĩ của con người.

Hàm ý đối với luật bản quyền

Việc tạo ra các tác phẩm bằng cách sử dụng trí tuệ nhân tạo có thể có ý nghĩa rất quan trọng đối với luật bản quyền. Theo truyền thống, quyền sở hữu bản quyền đối với các tác phẩm do máy tính tạo ra không bị nghi ngờ vì chương trình chỉ đơn thuần là một công cụ trợ giúp quá trình sáng tạo, giống như một cây bút và tờ giấy. Các tác phẩm sáng tạo đủ điều kiện để được bảo vệ bản quyền nếu chúng là nguyên bản, với hầu hết các định nghĩa về tính nguyên bản đều yêu cầu tác giả là con người. Hầu hết các khu vực pháp lý, kể cả Tây Ban Nha và Đức, tuyên bố rằng chỉ những tác phẩm do con người tạo ra mới có thể được bảo vệ bản quyền.

Nhưng với những loại trí tuệ nhân tạo mới nhất, chương trình máy tính không còn là một công cụ nữa; nó thực sự đưa ra nhiều quyết định liên quan đến quá trình sáng tạo mà không cần sự can thiệp của con người.

Xóa nhòa ranh giới giữa nghệ thuật và công nghệ, các nhà nghiên cứu ở Hà Lan đã thách thức chính họ để tạo ra một kiệt tác Rembrandt mới sử dụng công nghệ thông tin tiên tiến (ảnh: J. Walter Thompson Amsterdam)
 

Tác động thương mại

Người ta có thể tranh luận rằng sự khác biệt này là không quan trọng, nhưng cách thức mà luật pháp giải quyết các loại sáng tạo mới do máy móc tạo ra có thể có những tác động thương mại sâu rộng. Trí tuệ nhân tạo đã được sử dụng để tạo ra các tác phẩm trong âm nhạc, báo chí và chơi game. Về lý thuyết, các tác phẩm này có thể được coi là không có bản quyền vì chúng không được tạo ra bởi một tác giả là con người. Như vậy, chúng có thể được sử dụng miễn phí và tái sử dụng bởi bất kỳ ai. Đó sẽ là một tin rất xấu đối với các công ty bán tác phẩm. Hãy tưởng tượng bạn đầu tư hàng triệu USD vào một hệ thống tạo nhạc cho trò chơi điện tử, chỉ để nhận ra rằng âm nhạc đó không được pháp luật bảo vệ và có thể được sử dụng mà không cần thanh toán bởi bất kỳ ai trên thế giới.

Trong khi rất khó xác định tác động chính xác mà điều này sẽ gây ra đối với nền kinh tế sáng tạo, nhưng nó cũng có thể có tác động tiêu cực đến việc đầu tư vào các hệ thống tự động. Nếu các nhà phát triển nghi ngờ liệu các sáng tạo đã được tạo ra thông qua việc máy học có đủ điều kiện để được bảo vệ bản quyền hay không, thì động cơ đầu tư vào các hệ thống như vậy là gì? Mặt khác, việc triển khai trí tuệ nhân tạo để xử lý các nỗ lực tốn thời gian vẫn có thể là hợp lý, do tiết kiệm được chi phí nhân sự, nhưng vẫn còn quá sớm để nói.

Các lựa chọn pháp lý

Có hai cách mà luật bản quyền có thể xử lý các tác phẩm mà sự tương tác giữa con người là tối thiểu hoặc không tồn tại. Nó có thể từ chối bảo vệ bản quyền đối với các tác phẩm do máy tính tạo ra hoặc nó có thể gán quyền tác giả của các tác phẩm đó cho người đã tạo ra chương trình.

Theo hiểu biết của tôi, việc chuyển nhượng quyền tác giả đối với các tác phẩm do trí tuệ nhân tạo tạo ra chưa bao giờ bị cấm cụ thể. Tuy nhiên, có dấu hiệu cho thấy luật pháp của nhiều quốc gia không thể được sửa đổi đối với bản quyền không phải của con người. Ví dụ, tại Hoa Kỳ, Cơ quan Bản quyền đã tuyên bố rằng họ sẽ “đăng ký một tác phẩm có tính nguyên gốc có quyền tác giả, với điều kiện tác phẩm đó được tạo ra bởi một con người.” Lập trường này xuất phát từ án lệ (ví dụ, vụ Feist Publications kiện Rural Telephone Service Company, Inc. 499 US 340 (1991)) quy định rằng luật bản quyền chỉ bảo vệ “thành quả của lao động trí óc” “được hình thành từ sức mạnh sáng tạo của trí óc”. Tương tự, trong một vụ án gần đây của Úc (Acohs Pty Ltd kiện Ucorp Pty Ltd), một tòa án đã tuyên bố rằng tác phẩm được tạo ra với sự can thiệp của máy tính không thể được bảo vệ bản quyền vì nó không phải do con người tạo ra.

Ở châu Âu, Tòa án Công lý của Liên minh châu Âu (CJEU) cũng đã tuyên bố trong nhiều vụ kiện khác nhau, cụ thể là trong quyết định mang tính bước ngoặt của Infopaq (C-5/08 Infopaq International A/S kiện Danske Dagbaldes Forening), rằng bản quyền chỉ áp dụng cho các tác phẩm có tính nguyên gốc và tính độc đáo đó phải phản ánh “sự sáng tạo trí tuệ của chính tác giả.” Điều này thường được hiểu là tác phẩm có tính nguyên gốc phải phản ánh tính cách của tác giả, điều này có nghĩa là tác giả là con người cần thiết để tác phẩm có bản quyền tồn tại.

Lựa chọn thứ hai, đó là trao quyền tác giả cho lập trình viên, hiển nhiên ở một số quốc gia như Hồng Kông (SAR), Ấn Độ, Ireland, New Zealand và Vương quốc Anh. Cách tiếp cận này được gói gọn tốt nhất trong luật bản quyền của Vương quốc Anh, mục 9 (3) của Đạo luật Bản quyền, Kiểu dáng công nghiệp và sáng chế (CDPA), trong đó nêu rõ:

“Trong trường hợp một tác phẩm văn học, kịch, âm nhạc hoặc nghệ thuật do máy tính tạo ra, tác giả sẽ được coi là người thực hiện các sắp xếp cần thiết đối với việc tạo ra tác phẩm.”

Hơn thế nữa, mục 178 của CDPA định nghĩa tác phẩm do máy tính tạo ra là tác phẩm “được tạo ra bằng máy tính nếu không có tác giả là con người của tác phẩm này”. Ý tưởng đằng sau điều khoản như vậy là tạo ra một ngoại lệ cho tất cả các yêu cầu về quyền tác giả của con người bằng cách công nhận tác phẩm mà đi vào việc tạo ra một chương trình có khả năng tạo ra tác phẩm, ngay cả khi tia lửa sáng tạo được thực hiện bởi máy móc.

Giải quyết sự không rõ ràng

Điều này mở ra câu hỏi về việc ai mà luật pháp sẽ coi là người thực hiện các thỏa thuận để công việc được tạo ra. Luật có nên ghi nhận sự đóng góp của người lập trình hay người sử dụng chương trình đó không? Trong thế giới tương tự, điều này giống như việc hỏi liệu bản quyền nên được trao cho người sản xuất một cây bút hay nhà văn. Vậy tại sao sự mơ hồ hiện có lại có thể là vấn đề trong thế giới kỹ thuật số? Lấy trường hợp của Microsoft Word. Microsoft đã phát triển chương trình máy tính Word nhưng rõ ràng không sở hữu mọi tác phẩm được sản xuất bằng phần mềm đó. Bản quyền thuộc về người dùng, tức là tác giả đã sử dụng chương trình để tạo ra tác phẩm của mình. Nhưng khi nói đến các thuật toán trí tuệ nhân tạo có khả năng tạo ra tác phẩm, đóng góp của người dùng vào quá trình sáng tạo có thể chỉ đơn giản là nhấn một nút để máy có thể thực hiện công việc của mình. Hiện đã có một số chương trình để máy học tạo văn bản, và mặc dù đây là một lĩnh vực nghiên cứu đang diễn ra, nhưng kết quả có thể là rất đáng kinh ngạc. Nghiên cứu sinh Andrej Karpathy tại Đại học Stanford đã dạy một mạng lưới thần kinh cách đọc văn bản và soạn câu theo cùng một phong cách, và nó đã đưa ra các bài báo trên Wikipedia và các đoạn hội thoại giống với ngôn ngữ của Shakespeare.

 

Việc các nghệ sĩ sử dụng trí tuệ nhân tạo ngày càng phổ biến, làm lu mờ sự phân biệt giữa tác phẩm do con người tạo ra và tác phẩm do máy tính tạo ra. Điều này có ý nghĩa thú vị đối với luật bản quyền, thường chỉ bảo vệ các tác phẩm do con người tạo ra (ảnh: J. Walter Thompson Amsterdam)
 

Một vụ án dường như đã chỉ ra rằng câu hỏi này có thể được giải quyết trên cơ sở từng trường hợp cụ thể. Trong vụ án xảy ra ở Anh do Nova Productions kiện Mazooma Games [2007] EWCA Civ 219, Tòa án cấp phúc thẩm đã phải quyết định về quyền tác giả của một trò chơi máy tính và tuyên bố rằng đầu vào của người chơi “không mang tính chất nghệ thuật và người tạo ra trò chơi đó không đóng góp kỹ năng gì hoặc không phải là lao động thuộc một loại hình nghệ thuật”. Vì vậy, xem xét từng trường hợp hành động của người dùng có thể là một giải pháp khả thi cho vấn đề.

Tương lai

Mọi thứ có thể trở nên phức tạp hơn khi việc sử dụng trí tuệ nhân tạo của các nghệ sĩ ngày càng phổ biến và khi máy móc ngày càng sản xuất ra các tác phẩm sáng tạo tốt hơn, càng làm lu mờ sự phân biệt giữa tác phẩm nghệ thuật do con người tạo ra và tác phẩm do máy tính tạo ra.

Những tiến bộ vượt bậc trong lĩnh vực máy tính và lượng sức mạnh tính toán tuyệt đối sẵn có có thể tạo ra sự khác biệt; khi bạn cung cấp cho một cỗ máy khả năng học các kiểu từ các tập dữ liệu lớn về nội dung, nó sẽ trở nên tốt hơn bao giờ hết trong việc bắt chước con người. Và với khả năng tính toán đủ lớn, chẳng bao lâu nữa chúng ta có thể không phân biệt được nội dung do con người tạo ra và do máy móc tạo ra. Chúng tôi vẫn chưa ở trong giai đoạn đó, nhưng nếu và khi đến đó, chúng tôi sẽ phải quyết định loại bảo vệ nào, nếu có, nên cấp cho các tác phẩm mới được tạo ra bởi các thuật toán thông minh mà ít hoặc không có sự can thiệp của con người. Mặc dù luật bản quyền đã rời xa các tiêu chuẩn độc đáo nhằm tưởng thưởng cho kỹ năng, lao động và nỗ lực, nhưng có lẽ chúng ta có thể thiết lập một ngoại lệ cho xu hướng đó khi nói đến thành quả của trí tuệ nhân tạo tinh vi. Giải pháp thay thế có vẻ trái ngược với những lý do bảo vệ các tác phẩm sáng tạo ngay từ đầu.

Việc cấp bản quyền cho người thực hiện hoạt động trí tuệ nhân tạo dường như là cách tiếp cận hợp lý nhất, với mô hình của Vương quốc Anh có vẻ có hiệu quả nhất. Cách tiếp cận như vậy sẽ đảm bảo rằng các công ty tiếp tục đầu tư vào công nghệ, an toàn khi biết rằng họ sẽ nhận được lợi tức từ khoản đầu tư của mình.

Cuộc tranh luận lớn tiếp theo sẽ là liệu máy tính có nên được trao cho vị thế và quyền của con người hay không, nhưng đó lại là một câu chuyện hoàn toàn khác.

(Bài viết thể hiện quan điểm của tác giả và chỉ có giá trị tham khảo).

Phạm Phi Anh (Dịch và Biên soạn)

Nguồn: https://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2017/05/article_0003.html